هنر نمدمالی یکی از صدها نمونه صنایع‌دستی استان خراسان شمالی است. کهن‌ترین شیوه و روش آماده‌سازی زیرانداز که تاکنون شناخته شده نمدمالی است، نمد نوعی بافته سنتی زیراندازی است که با پشم تولید می‌شود، در فرانسه به آن فوتر می‌گویند. نمد در لغت پارچه‌ای ضخیم است که از پشم یا کرک مالیده می‌سازند و از آن فرش و کلاه و لباس درست کنند.

نمد ساده‌ترین نوع کف‌پوش است و ساخت آن احتیاج به دستگاه خاصی ندارد. در نمدمالی در واقع از خاصیت طبیعی پشم که عبارت از در هم پیچیدن الیاف آن در اثر رطوبت و فشار است، استفاده می‌شود. احتمال دارد که اولین‌بار بافندگانی که الیاف پشمی خود را شسته و برای گرفتن رطوبت آن با چوب‌دستی ضربه‌هایی به پشم می‌زده‌اند، موفق به کشف این خصوصیت پشم و در نتیجه موفق به‌وجودآوردن صنعت نمدمالی شده باشند.

نمدهای ایران، در هر منطقه از این سرزمین، رازی سربه‌مهر دارند که با شکل‌های تجریدی و نمادین و رنگ‌های برگرفته از طبیعت، بخشی از فرهنگ هنرهای عامیانه ما را تشکیل می‌دهند.

نمدمالی از ابتدایی‌ترین شیوه‌های نساجی است که گفته می‌شود ابتدا در آسیای میانه به‌وجود آمد. از دوره نوسنگی مردمی که با پشم سروکار داشته‌اند، نمد را می‌شناختند. اسناد و مدارک چینی ۲۳۰۰ پیش از میلاد درباره پادری، زره و سپر نمدی خبر می‌دهد.

در گور‌های عصر مفرغ، در آلمان نمدهایی پیدا شده که تاریخ آن به ۱۴۰۰ پیش از میلاد می‌رسد. قبایل ترک که از این نواحی مهاجرت کرده‌اند و چادرنشین‌های ایرانی نیز تا به امروز استادان مسلم هنر نمد سازی هستند. نه‌تنها کپنک نمدی با کلاه و آستین یکپارچه درست می‌کنند، بلکه در تزئین و آرایش نمد با نقشه‌هایی که از پشم رنگ شده در دور نمد به کار می‌برند، استاد هستند. روشی که این چادرنشینان به کار می‌بردند ساده بوده و تا امروز هم پایدار بوده است.

نمدمالی در مناطق روستایی علی‌آبادکتول، سمنان، گنبدکاووس، کلاله، آق قلا گلستان، روستاهای مازندران، سبزوار و قوچان خراسان رضوی و استان لرستان و بندر ترکمن رواج دارد. طرح و نقوش نمد ترکمنی از بی‌نظیرترین نقوش از جهات تنوع و تعدد در هنرهای سنتی کشور به شمار می‌رود.

نمد ترکمن از انواع مهم و معروف نمد ایرانی بوده که در ترکمن‌صحرا به آن "کچه" گفته می‌شود. ترکمن‌ها به نمدمالی "کچه باسماق" می‌گویند و آن را به‌منظور پوشش اسب، زین و پوشاندن دیوارهای آلاچیق استفاده می‌کنند. کچه‌های تیره برای فرش کردن کف و دیواره آلاچیق نیز به کار می‌رود و این نوع گاهی دارای نقش‌های تزیینی نیز است.

بهترین نمد ترکمن مربوط به قوم یموت است و هم‌اکنون نیز بیشتر در مناطق یموت نشین رواج دارد؛ زیرا پرورش و نگهداری گوسفندان نیز در این خانواده‌ها مرسوم است.

نمد و مواد اولیه

در نمدمالی عمل بافتن انجام نمی‌شود؛ بلکه با ایجاد فشار و رطوبت و حرارت، موجب درهم رفتن الیاف پشمی می‌شوند. دو خاصیت جعدیابی و پوسته‌ای شدن پشم امکان تولید نمد را فراهم می‌کنند. پشمی که برای تولید نمد به کار می‌رود پشم بهاره گوسفند با الیاف بلند است. از صابون و زرده تخم‌مرغ نیز می‌توان برای بهترشدن کیفیت کار استفاده کرد. مقدار پشمی که برای هر مترمربع نمد لازم است با مقدار پشم لازم برای تولید قالی برابر است؛ اما چون زمان تولید نمد بسیار کوتاه‌تر است (حدود یک روز) قیمت آن پایین است. معمولاً نمدمالان فعالیت خود را از اوایل فروردین‌ماه آغاز کرده و در اواخر مهرماه خاتمه می‌دهند و بهترین پشم در کار نمدمالی پشم شش‌ماهه اول سال است.

پشم گوسفند، پشم به‌عنوان مهم‌ترین ماده اولیه برای نمدمالی از خصوصیات ویژه‌ای برخوردار است که اگر نبود این خصوصیات ویژه در پشم شاید ساخت نمد به عمل نمی‌رسید.

ویژگی‌های پشم

پشم، رشته‌هایی است که مانند مو و کرک بر روی بدن گوسفند و شتر می‌روید و خشن و زبر و مجعد است و با رشتن آن نخ و سپس پارچه یا انواع فرش بافته می‌شود.

مراحل آماده‌سازی پشم برای به‌کارگیری در ساخت نمد پس از اینکه پشم روی بدن گوسفند به حد کافی و مناسب بلند شد، پشم‌چینی آغاز می‌شود و بعد از چیدن پشم نوبت به تمیزکردن می‌رسد. به این طریق که ابتدا خار و خاشاک لای پشم‌ها را که در اثر موارد مختلف با گوسفند همراه شده، جدا می‌کنند و پس ازآن‌ برای گرفتن خاک و چربی اضافه و زائد از پشم، آن را با آّب ولرم می‌شویند. بعد از شستشو و خشک کردن آن به‌وسیله کمان و یا در صورت امکان با دستگاه حلاجی پشم را اصطلاحاً می‌زنند که به آن پشم محلوج می‌گویند.

استادکار نمدمال مانند یک نقاش که از ذهن خود کمک می‌گیرد، و کار را با رنگ‌های روی نمد (که قبلاً به شکل فتیله یا به پود ضخیم در فرش البته بدون قاب آماده شده) آغاز می‌کند. نقش‌ها همچنان به طور ذهنی از گنجینه نقوش سنتی که به یاد سپرده است تهیه می‌شود و هر محلی به ویژگی‌های نقوش خود ممتاز است.

استاد کاران دو سوی نمد را گرفته و می‌کشند که هیچ‌گونه ناراستی در شکل آن نماند که این عمل را ‹‹کش دادن ›› می‌گویند. سپس همچنان که گفته شد مخلوط صابون و آب و یا آب خالص را روی تمامی سطح نمد می‌پاشند و نمد را می‌پیچند و این بار به مالش آن با دست می‌پردازند و پس از آن دشوارتر از همه مرحله آخر است که دو نفر درحالی‌که دست‌هایشان را به شکل ضربدر نگاه‌داشته‌اند هم‌زمان و هماهنگ با یکدیگر نمد را بلند می‌کنند و برمی‌گردانند، بعد خم شده با دست‌هایشان آن را به زمین می‌کوبند و شپش درحالی‌که روی انگشتان پایشان بلند می‌شوند با تمام قوت به آن فشار می‌آورند این را ‹‹به کوب›› یا کمال - زانویی می‌گویند و هنگامی که نمد به شکل نهایی آماده شد آن را مدت ۳ تا ۴ روز بر حسب موقع سال بیرون می‌گذارند تا خشک شود و پس از آن نمد را می‌شویند دوباره خشک می‌کنند. البته امروزه این مرحله کار را که بسیار دشوار و زحمت بسیاری می‌طلبد دستگاه نمدمالی انجام می‌دهد که عمل دستگاه نیز همان ضربه‌هایی است که به دست استادکار نمدمال انجام می‌شد.

نقوش به‌کاررفته

همچنان که در پیش‌ازاین گفته شد نقوش به‌کاررفته در نمدمالی از گنجینه‌های نقوش سنتی که به طور ذهنی به نسل جدید رسیده به کار گرفته می‌شود که در این منطقه شاید به تعداد انگشتان یک‌دست از آن نقوش باقی‌مانده باشد که انواع آن به‌قرار ذیل است، نقش سر علمی، نقش سرانداز، نقش چارآیینه (چهار آیینه)، نقش نیشابوری، نقش کردی و نقش تلفیقی و...

نقوش عمده در میان ایل یموت شامل "بوستانی، آلاجه، قوچق، امزگ، ساری ایچیان (عقرب) گل، کچه نقش، تیرانا، گزرمن، تونیک نقش، دیهگزی (چشم شتر)، بستان نقش، دورت امزگ، تاریم نقش" بوده و نیز طرح قوچ که در بیشتر دست بافته‌های ترکمن کاربرد دارد که یکی از اصلی‌ترین طرح‌های نمد است.

انتهای پیام/